POWSZECHNY DOM TOWAROWY CENTRUM "SEZAM"
arch. Tadeusz Witkowski, Miastoprojekt Lublin
konstr. Marian Jankowski
Lubelskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego
proj. 1955 - 1959
1959 – 1964
ul. Krakowskie Przedmieście 40
Handel
w miastach tradycyjnie lokalizował się w ważnych miejscach: na
rynkach, placach, wzdłuż głównych ulic i na ich skrzyżowaniach.
Wszędzie tam, gdzie panował ruch, przemieszczało się wielu ludzi
tworzyły się atrakcyjne warunki dla jego rozwoju. Zmieniające się
z czasem czynniki oddziałujące na handel w miastach wywołały
potrzebę koncentracji np. w formie domów towarowych, wznoszonych
nadal w okolicach chętnie odwiedzanych przez potencjalnych klientów.
Zorganizowanie sprzedaży różnego rodzaju towarów w jednym
budynku, na kilku kondygnacjach czyniło inwestycję bardziej
opłacalną ze względu na możliwość uzyskania dużej
powierzchni sprzedaży na często niezbyt dużych i drogich działkach
w atrakcyjnych rejonach miasta. Przyciągało to klientów,
z uwagi na wygodę robienia zakupów szerokiego asortymentu
zgrupowanego w jednym miejscu. Powszechnie pojawiające się windy, a
w okresie międzywojennym ruchome schody znacznie ułatwiły
komunikację między piętrami. Domy towarowe stawały się ważnymi
punktami na mapach miast. Przyciągały elegancją i prestiżem.
Coraz częściej swoją formą oraz zastosowanymi nowinkami
technicznymi i funkcjonalnymi stawały się nośnikami nowoczesności.
Powszechny Dom Towarowy
"Centrum" był pierwszym tego typu obiektem w Lublinie.
Zlokalizowany został przy najważniejszej ulicy miasta Krakowskim
Przedmieściu, w samym sercu śródmieścia. Wyróżniał się
ciekawą formą, imponował nieporównywalną dotąd przestrzenią
sprzedaży i przyciągał przechodniów ku witrynom z wystawami. Stał
się jedną z wizytówek ówczesnego Lublina, pojawiając się na
pocztówkach i albumach o mieście i regionie. Lubelski Pedet
podobnie jak swoje odpowiedniki w innych miastach oferował klientom
towary nieżywnościowe.
---------------------------------------------------------------------------------------------
PDT 1975, fot ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Lublinie im. Hieronima Łopacińskiego, sygn. 1667/III, za: lehardi.wordpress.com dostępny online: http://lehardi.wordpress.com/test/a-na-drugi-raz-zanim-cos-powiecie-o-naszym-handlu-to-sie-dlugo-zastanowcie/
PDT 1970, fot. Edward Hartwig, zb. Ewa Fijałkowska - Hartwig, ze strony Teatru NN, dostępny online: http://teatrnn.pl/ikonografia/galeria_ikon/galeria/7?page=1
---------------------------------------------------------------------------------------------
Warto jednak przede wszystkim bliżej przyjrzeć się samemu budynkowi PDT-u.
Zaprojektowany został przez wszechstronnego lubelskiego architekta
Tadeusza Witkowskiego w 1955 roku, a więc w momencie jeszcze
obowiązującego, lecz konającego socrealizmu. Kubistyczna
bryła budynku z charakterystyczną przeszkloną częścią wysuniętą
poza obrys parteru potwierdzała kierunek nadchodzących zmian w
polskiej architekturze. Jednocześnie w jego formie można doszukać
się próby powiązania modernizmu międzywojennego z powojennym,
pewnego rodzaju próby odzyskania architekturą straconego wojną i
narzuconym socrealizmem czasu. Podobne przypuszczenia nasuwają swoją
architekturą budynki z lat 60. projektu Czesława Gawdzika,
współpracownika Witkowskiego z lubelskiego Miastoprojektu, wzniesione w
podobnym charakterze. Wydaje się również prawdopodobne, iż
Witkowski mógł zainspirować się jednym z najokazalszych domów
towarowych w Europie lat 30, gmachem de Bijenkorf w Rotterdamie.
Świadczyć o tym może podobny schemat zakomponowania bryły:
przenikające się przeszklone prostopadłościany z główną bryłą
budynku.
Witkowski na łamach
Architektury określił formę budynku jako wynikającą z funkcji
oraz posiadającą nowoczesny wyraz plastyczny. Nadwieszona na
żelbetowej konstrukcji wspornikowej dwukondygnacyjna część
osłania witryny domu handlowego przed oddziaływaniem słońca, a
cofnięta przez to część parterowa umożliwia łatwiejsze
zwrócenie uwagi potencjalnego klienta na wystawiony w witrynach
towar oraz swobodną komunikację pieszą. W budynku PDT-u przewidziano 3 kondygnacje sal sprzedaży o łącznej powierzchni
3080 m², według ogólnie
przyjętej zasady wynikającej z obserwacji, iż wyższe kondygnacje
są rzadziej odwiedzane przez klientów. Na ostatniej,
czwartej kondygnacji umieszczono dział administracyjny, który z
czasem ustąpił celom handlowych. Za pomocą konstrukcji słupowej
na siatce 7 x 8 m uzyskano wolny plan, pozwalający na przejrzystość
i dowolne komponowanie sal sprzedaży. Zrezygnowano z powszechnie
pojawiających się w domach towarowych wielkich próżni
przecinających wszystkie kondygnacje, z uwagi na podłużny i
płytszy kształt sal sprzedaży umożliwiający łatwiejsze
doświetlenie. W zamian uzyskano skrócone ciągi obsługi,
oszczędność kubatury i kosztów ogrzewania oraz zwiększenie
bezpieczeństwa pożarowego. Komunikację pionową oparto o dwie
klatki schodowe i dźwigi osobowe oraz jeden towarowy. O jakości
projektu PDT-u może świadczyć nagroda przyznana przez ministra
budownictwa w 1964 roku.
Zadbano również o
odpowiednią dekorację budynku. Wystrój wnętrz wraz z specjalnie
zaprojektowanymi dla PDT-u meblami przygotował architekt Jerzy
Świdliński, zaś nad formą wystawiennictwa czuwał Bogdan
Bogdanowicz. Gmach domu towarowego zyskał też neony podkreślające
architekturę, umieszczone na "podniebieniu" nadwieszania
oraz znaki towarowe PDT-u przy obu wejściach. Na skwerze przed
głównym wejściem miała znaleźć się sadzawka z fontanną o
trzech punktach wodotrysku, projektu Witkowskiego z 1969 roku. W
sadzawce planowano umieszczenie zatopionej w lustrze wody betonowej
misy z kameralną roślinnością. Całość po zmroku zyskiwałaby nowego wyrazu za sprawą podświetlenia.
---------------------------------------------------------------------------------------------
marzec 2014
klatka schodowa; doświetlenie ścianą z kształtek szklanych, marzec 2014
klatka schodowa, stopnie wykończone terrazzo, marzec 2014
klatka schodowa, jeden ze wzorów posadzki z iryska terakotowego na spocznikach, marzec 2014
PDT 1969 pocztówka,fot. K. Jabłoński wyd. Ruch, ze strony lublin.eu, dostępny online: http://www.lublin.eu/images/media/1287482092_lu1.jpg
Rzut zagospodarowania, źródło: Tadeusz Witkowski, Powszechny Dom
Towarowy, Architektura SARP, 1965 nr 10, s. 406 - 408
fragment projektu sadzawki 1969, źródło: Halina Danczowska, Architekt Tadeusz Witkowski 1904 – 1986, Lublin 2009; za: PSOZ, sygn 49, Projekt sadzawki z fontanną przy PDT w Lublinie
fragment firmowego papieru pakowego PDT Lublin, projektu Przedsiębiorstwa Państwowego Reklama, źródło magazyn Projekt nr 5 / 1967, str. 31
---------------------------------------------------------------------------------------------
Gmach lubelskiego domu
towarowego to bardzo dobry przykład wpasowania modernistycznej
architektury w przestrzeń zabudowy historycznej. Budynek powstały
na miejscu zniszczonego podczas wojny hotelu Victoria znalazł się w
sąsiedztwie charakterystycznych zabytków śródmieścia: kościóła
oo. Kapucynów, hotelu Europa, teatru im. Juliusza Osterwy oraz
koscioła pw. Matki Bożej Zwycięskiej. W nawiązaniu do treści
Karty Ateńskiej, odrzucono pomysł odtworzenia historycznej
zabudowy, przy jednoczesnym otwarciu widokowym na wymienione cenne
zabytki. Budynek Pedetu został cofnięty w głąb działki względem
historycznej linii zabudowy eksponując neogotycką kaplicę kościoła
oo. Kapucynów. Ponadto wysokość gmachu nie przewyższa okolicznej
zabudowy i nie dominuje w historycznym krajobrazie miasta. Jest to
przykład pełnego pietyzmu podejścia do wartościowej przestrzeni
miejskiej.
W latach 50
i 60 wzniesiono w lubelskim śródmieściu wiele dobrze
korespondujących z otoczeniem i charakterem miejsca budynków.
Lubelski Pedet niewątpliwie do nich należy. Jest to również
symbol dążenia do nowoczesności ówczesnego miasta oraz dowód na
to, że światowe trendy w architekturze docierały również do
Lublina. Dlatego też od 2011 roku znajduje się na miejskiej liście
dóbr kultury współczesnej. Budynek ma niezwykły potencjał, aby stać się kultowym miejscem zakupów i spotkań. Przemyślana forma zachowania nie wyklucza się z możliwością rozbudowy od strony zaplecza. Odświeżony PDT z przywróconymi neonami mógłby na nowo stać wizytówką miasta.
Bibliografia:
- Tadeusz Witkowski, Powszechny Dom Towarowy w Lublinie, Architektura SARP, nr 10 / 1965, str. 406 – 408
- Sławomir Ledwoń, Wpływ obecnych obiektów handlowych na strukturę śródmieść, rozprawa doktorska pod kier. dr hab. arch. inż. Elżbiety Ratajczyk - Piątkowskiej, Politechnika Gdańska, Wydział Architektury, Katedra Architektury Użyteczności Publicznej, Gdańsk 2008,
- Stefan Koziński, Projektowanie obiektów handlowych, wyd. Arkady, Warszawa, 1973
- Lublin - Lista Dóbr Kultury Współczesnej, Budynek PDT, czerwiec 2011, dostępny online: http://www.lublin.eu/Dobra_kultury_wspolczesnej-1-880.html
- Marcin Semeniuk, Niepewna przyszłość Domu Towarowego w Lublinie, Kwartalnik Rzut, nr 4 Ekonomia, wyd. Fundacja Elewacja, 2014
- Karta Ateńska, Krystyna Szeronos (tłum), Koło Naukowe Wydziału Architektury Wnętrz ASP, 1956
- Halina Danczowska, Architekt Tadeusz Witkowski 1904 – 1986, Lublin 2009; za: PSOZ, sygn 49, Projekt sadzawki z fontanną przy PDT w Lublinie,
tekst i zdjęcia
Marcin Semeniuk
Więcej na temat PDT w Lublinie, o szansach i zagrożeniach dla jego architektury można przeczytać w kwartalniku Rzut, w numerze 4 Ekonomia.
